Στέγαση προσφύγων στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών. Σε κάθε θεωρείο εγκαταστάθηκε μια οικογένεια.
Από το βιβλίο «Προσφυγική Ελλάδα»(«Refugee Greece»), Εκδόσεις INTERED-ΚΑΠΟΝ
Έρευνα της Φιλολόγου – Ιστορικού Med Ευαγγελίας Ντούπα
Eισαγωγή
Ο Τύπος ως πρωτογενής ιστορική πηγή αποτελεί ένα ιδιαίτερα ισχυρό ερευνητικό εργαλείο, καθώς αφενός αποτελεί μία ανεξάντλητη πηγή ιστορικού υλικού και αφετέρου μεταφέρει με μοναδική αμεσότητα την ατμόσφαιρα της εποχής που μελετάμε. Φυσικά η προσέγγιση και αποκωδικοποίηση του υλικού απαιτεί κριτική επαγρύπνηση από τη μεριά του μελετητή, αφού τα κείμενα του Τύπου δεν αντικατοπτρίζουν πάντοτε αυτούσια τα ιστορικά γεγονότα αλλά την άποψη των ανθρώπων του Τύπου για τα συγκεκριμένα γεγονότα.
Η έλευση κι εγκατάσταση των προσφύγων της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα του 20ου αιώνα συνιστά ως γεγονός ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής ιστορίας λόγω της δημογραφικής, οικονομικής, και κοινωνικής μεταβολής που επήλθαν στο κοινωνικοπολιτικό status quo της εποχής, αλλά και λόγω της συναισθηματικής φόρτισης που ανέκαθεν συνοδεύει τη μνήμη των χαμένων αλησμόνητων πατρίδων για τους απογόνους των προσφύγων. Η ιστορία τους αποτελεί την επιβεβαίωση της ταυτότητάς τους και προσφέρεται για έρευνα μέσω της αξιοποίησης αρχειακών πηγών και μέσων πληροφόρησης, όπως ο τύπος.
Σημαντική επίσης θεωρείται και η σχέση του Τύπου με την κοινή γνώμη, όπως και το αν πρόκειται για μια σχέση μονόδρομη ή αμφίδρομη υπό την έννοια ότι ο Τύπος εκφράζει ή ακόμα και διαμορφώνει την κοινή γνώμη. Σε ό,τι αφορά τους στόχους και τα ζητούμενα της έρευνάς μας υιοθετήσαμε την προοπτική της αμφίδρομης σχέσης λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Τύπος αντανακλά και αποτυπώνει το κοινωνικοπολιτικό κλίμα της εποχής.
Στόχοι της έρευνας
Να αξιολογηθεί ο Τύπος ως μηχανισμός όχι απλά μετάδοσης πληροφοριών αλλά και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης.
Να γίνει αντιληπτό ότι η πρόσληψη της έλευσης των προσφύγων από τον τύπο απετέλεσε γεγονός μείζονος σημασίας.
Να αναδειχθεί η πολεμική που δίχασε την ελληνική κοινωνία όσον αφορά στην αντιμετώπιση του τεράστιου προσφυγικού κύματος και ο ρόλος του Τύπου στη διαμόρφωση των αντίστοιχων τάσεων.
Να αξιολογηθεί ο Τύπος ως εργαλείο πνευματικής, πολιτικής, και πολιτιστικής δραστηριότητας, αλλά και ως μέσο διεκδίκησης νόμιμων δικαιωμάτων του προσφυγικού κόσμου.
Η έρευνα στις ψηφιακές πηγές
Αναζητήθηκαν ψηφιακές πηγές στη διαδικτυακή πύλη Openarchives και εντοπίστηκαν οι παρακάτω:
Ενδιαφέρουσα πηγή είναι η διδακτορική διατριβή η οποία τιτλοφορείται: «Η πολιτική ένταξη των προσφύγων του 1922 στην Ελλάδα του μεσοπολέμου: 1922-1940» και εκπονήθηκε το έτος 2005 από την Μαρία Γιώτα, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και πιο συγκεκριμένα στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Τομέα Νεότερης Ιστορίας και Λαογραφίας. Ιδιαίτερης σημασίας για την έρευνά μας είναι τα πεδία τα οποία αναφέρονται στην πολιτογράφηση των προσφύγων και στην πρώτη εμφάνισή τους στην Εθνοσυνέλευση αλλά και το κεφάλαιο που αναφέρεται στα προβλήματα που προέκυψαν στις σχέσεις μεταξύ προσφύγων και γηγενών και στον τρόπο που τα προβλήματα αυτά έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα κόμματα και την κεντρική εξουσία. Η συγκεκριμένη διατριβή δεν αναφέρεται αμιγώς στη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος από τον Τύπο της εποχής, αλλά μπορούμε να αντλήσουμε από τα προαναφερθέντα πεδία της στοιχεία για το πώς το προσφυγικό ζήτημα έγινε αντικείμενο του δημόσιου πολιτικού λόγου στις αίθουσες του Κοινοβουλίου. Ολόκληρη η διατριβή βρίσκεται στο Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών .
Η αναζήτησή μας στο πεδίο της γκρίζας βιβλιογραφίας έδωσε τα παρακάτω αποτελέσματα:
Μέσω της αναζήτησης στην διαδικτυακή πύλη openarchives.gr εντοπίσαμε πτυχιακή εργασία με τίτλο «Μικρασιάτες πρόσφυγες στη Μυτιλήνη μέσα από τον τύπο της εποχής» η οποία εκπονήθηκε το 2011 από την Αθανασούλα Μυστακίδου στο Τμήμα Κοινωνικής Ιστορίας και Ανθρωπολογίας της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών, στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Στη σύντομη περιγραφή επισημαίνεται ως θεματικός άξονας οι δημοσιεύσεις των εφημερίδων της Μυτιλήνης σε σχέση με τα προβλήματα των προσφύγων στη Μυτιλήνη. Για να αξιολογήσουμε το περιεχόμενο της εργασίας οφείλουμε να αποστείλουμε μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και να ζητήσουμε αντίγραφο της εργασίας στο Ιδρυματικό Αποθετήριο Ελλάνικος.
Επίσης, στα αποτελέσματα της αναζήτησής μας εμφανίζεται και η πτυχιακή εργασία της Αικατερίνης Στραβοπόδη η οποία εκπονήθηκε στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Μακεδονίας το 2015 και τιτλοφορείται «Η διαπολιτισμική επικοινωνία ως μέσο σύγκρουσης: ντόπιοι και πρόσφυγες στη Μακεδονία του μεσοπολέμου μέσα από τον τύπο». Από τη σύντομη περιγραφή που παρέχεται μαθαίνουμε ότι η εργασία εστιάζει στον τρόπο που οι εφημερίδες της Μακεδονίας διαχειρίστηκαν τη νέα τάξη πραγμάτων που διαμορφώθηκε στη χώρα μετά την έλευση των προσφύγων. Ολόκληρη η εργασία είναι ανηρτημένη στο αποθετήριο @νάκτησις του Τεχνικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος της Δυτικής Μακεδονίας.
Εξαιρετικά χρηστικός απεδείχθη ο σύνδεσμος της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης της Βουλής.
Πιο συγκεκριμένα μπορεί κάποιος να έχει πρόσβαση σε σημαντικό αριθμό πρωτοσέλιδων εφημερίδων και περιοδικών χρονολογούμενων τον 19ο και 20ο αιώνα. Τα έντυπα είναι καταλογογραφημένα αλφαβητικά και χρονολογικά σε αύξουσα χρονολογική διάταξη, δηλαδή από το παλιότερο στο νεότερο. Τα κείμενα λόγω της παλαιότητάς τους δεν είναι ευανάγνωστα, κι αυτό μπορεί να προκαλέσει δυσκολία στον ερευνητή. Επίσης η ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής παρέχει πρόσβαση σε σημαντικότατο αριθμό πρακτικών της Βουλής των Ελλήνων (1910-1935), τα κείμενα των οποίων αποκαλύπτουν τη διασύνδεση του Τύπου με τις πολιτικές πρακτικές, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές παρατάξεις της εποχής εκμεταλλεύονταν το ζήτημα των προσφύγων εξυπηρετώντας προσωπικές επιδιώξεις.
Ιδιαίτερα αξιοποιήσιμη απεδείχθη η Ιστορία του Ελληνικού Τύπου του Κώστα Μάγερ και πιο συγκεκριμένα ο τόμος Γ’ που αναφέρεται στην περίοδο 1901-1959 και ο οποίος είναι διαθέσιμος σε ψηφιακή μορφή στην διεύθυνση της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη.
Στην Ανέμη εντοπίσαμε και εγγραφή του έργου «200 χρόνια ελληνικού τύπου, 1784-1984» του συγγραφέα Πάνου Καρυκόπουλου με ημερομηνία έκδοσης το 1984, όμως η προσπάθεια λήψης του αρχείου ήταν ανεπιτυχής.
Ευρύ υλικό απέφερε η αναζήτησή μας στις σελίδες του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, όπου το λήμμα «πρόσφυγες του 1922 και τύπος» απέφερε 46 αποτελέσματα συλλογικών έργων. Πολλά βέβαια από τα έργα θα πρέπει να αναζητηθούν σε διαφορετικές συλλογές ή βιβλιοθήκες.
Οπτικοακουστικό υλικό
Πλούσιο οπτικό και ακουστικό υλικό για την έλευση των προσφύγων και την αντιμετώπισή τους από το ελληνικό κράτος προέκυψε μετά από αναζήτηση στην ιστοσελίδα της ΕΡΤ WEB TV, στο αρχείο της εκπομπής «Ιστορικοί Περίπατοι». Ο τίτλος της εκπομπής που μας ενδιαφέρει είναι «Μικρασιάτες Πρόσφυγες στην Ελλάδα πριν και μετά το 1922» που πραγματεύεται τις συνθήκες έλευσης των προσφύγων, την αρχική εθελοντική και την μετέπειτα πιο οργανωμένη αντιμετώπισή τους από τον κρατικό μηχανισμό, την αποκατάσταση και την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία καθώς και την πολιτική, οικονομική και κοινωνική τους οργάνωση. Αυτά προκύπτουν τόσο από πρωτογενείς μαρτυρίες όσο και από το σχολιασμό των εντύπων της εποχής από πλήθος δημοσιογράφων. Ενδιαφέρουσα η παρουσία και ο σχολιασμός των γεγονότων από ιστορικούς συγγραφείς καθώς και η επιτόπια αφήγηση σε προσφυγικές γειτονιές.
Τα πρώτα δύσκολα χρόνια στη μητέρα-πατρίδα, οι αντιδράσεις της ελληνικής κοινωνίας, του Τύπου και τα μέτρα ανακούφισης-αποκατάστασης των κατατρεγμένων Μικρασιατών, παρουσιάζονται στην εκπομπή «Η μηχανή του χρόνου» και συγκεκριμένα, στο δεύτερο επεισόδιο της εκπομπής με τίτλο: «Ήμουν κι εγώ πρόσφυγας – Tα πέτρινα χρόνια της εγκατάστασης» Β’ μέρος. Αναφέρεται πως όταν οι πρόσφυγες άρχισαν να καταφτάνουν με τα πόδια, τα τρένα και τα πλωτά μέσα στην Ελλάδα, τότε καθιερώθηκε στις εφημερίδες ένα νέο ρεπορτάζ. Ήταν το «προσφυγικό» που πολλές φορές δίχαζε τους αναγνώστες. Ο βενιζελικός τύπος ήταν υπέρ των μέτρων που λαμβάνονταν για τους Μικρασιάτες, ενώ οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες τους χαρακτήριζαν ακόμη και ως «προσφυγική αγέλη». Σε μια εφημερίδα μάλιστα, της οποίας το όνομα δεν αναφέρεται, ο εκδότης έφτασε στο σημείο να προτείνει οι Μικρασιάτες να φοράνε κίτρινο περιβραχιόνιο, ώστε να ξεχωρίζουν από τους γηγενείς. Τα διχαστικά δημοσιεύματα πάντως και η απροθυμία των γηγενών να παραχωρήσουν εκτάσεις γης στους Μικρασιάτες, προκαλούσαν συχνά συγκρούσεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων.
Συμπεράσματα
Στη σύντομη κι ενδεικτική αναδίφησή μας στις ψηφιακές πηγές που μπορούν να διαφωτίσουν τον σύγχρονο ερευνητή στο θέμα της διαχείρισης του προσφυγικού ζητήματος από το δημόσιο πολιτικό λόγο της εποχής διαπιστώσαμε αφενός το εύρος των ψηφιοποιημένων αρχείων αλλά και το βαθμό στον οποίο η κοινωνική πραγματικότητα επανασηματοδοτείται και αναπροσαρμόζεται υπό το βάρος ενός γεγονότος όπως η έλευση των προσφύγων. Συνεπώς η ιστορία δε γράφεται μόνο στα πεδία των μαχών ή στα διπλωματικά fora αλλά είναι και απότοκο μίας σειράς καθημερινών πρακτικών, όπως για παράδειγμα οι εκδόσεις εφημερίδων ή περιοδικών.
Όσον αφορά στο θέμα που αναδείξαμε είναι σημαντικό να τονίσουμε επιλογικά ότι η ύπαρξη του Τύπου προβάλλοντας την έλευση και την εγκατάσταση των προσφύγων στην ελληνική επικράτεια και δημοσιοποιώντας τις ανάγκες τους, ανεδείχθη σε κύριο όργανο διεκδίκησης μίας νέας ζωής σε μία νέα πατρίδα αλλά και απέτρεψε την εσκεμμένη ή μη συσκότιση των γεγονότων στο πέρασμα του χρόνου από τους εκάστοτε μελετητές.
Ευαγγελία Ντούπα, Φιλόλογος – Ιστορικός, Med