Εργασία των φιλολόγων Βασίλειου Βασιλείου και Αικατερίνης Τρανού
Η θέση των δούλων της Αρχαίας Ελλάδας στις πολεμικές αναμετρήσεις
Αφόρμηση της έρευνας
Ένα απόσπασμα από τα Αρχαία Ελληνικά Α΄ Λυκείου του Θουκυδίδη, αναφορικά με τη θέση των δούλων στον εμφύλιο πόλεμο της Κέρκυρας (427π.Χ):
[73.1] Tῇ δ᾽ ὑστεραίᾳ ἠκροβολίσαντό τε ὀλίγα καὶ ἐς τοὺς ἀγροὺς περιέπεμπον ἀμφότεροι, τοὺς δούλους παρακαλοῦντές τε καὶ ἐλευθερίαν ὑπισχνούμενοι· καὶ τῷ μὲν δήμῳ τῶν οἰκετῶν τὸ πλῆθος παρεγένετο ξύμμαχον, τοῖς δ᾽ ἑτέροις ἐκ τῆς ἠπείρου ἐπίκουροι ὀκτακόσιοι.
Ενώ γίνεται συχνή αναφορά στους δούλους στα σχολικά βιβλία ως διακριτή κοινωνική ομάδα, απουσιάζει ο ρόλος τους στον πόλεμο.
Στόχοι της έρευνας:
- να αναδειχθεί η θέση και ο ρόλος των δούλων στην Αρχαία Ελλάδα σε πολεμικές αναμετρήσεις
- να φανεί αν ο πόλεμος, που μετατρέπει τους ελεύθερους σε δούλους, μπορεί να γίνει παράγοντας απελευθέρωσης των δούλων
- να διασταυρωθεί αν στις πρωτογενείς πηγές η θέση των δούλων σε πολεμικές αναμετρήσεις είναι κρίσιμος ή όχι
- να εντοπιστούν βιβλιογραφικές αναφορές αναφορικά με τον ρόλο των δούλων σε δευτερογενείς ηλεκτρονικές πηγές
Στάδια της έρευνας:
Α. Αναζήτηση σε διαδικτυακά λεξικά των σημασιών των συνωνύμων του όρου «δούλος»: ἀνδράποδον, οἰκέτης, εἴλωτας (Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας των H.G. Liddell & R. Scott).
δοῦλος, ὁ, I. κυρίως, δέσμιος ή σκλάβος εκ γενετής, αντίθ. προς το κάνω κάποιον δούλο, που πριν ήταν ελεύθερος (ἀνδράποδον), σε Θουκ.· έπειτα, γενικά, σκλάβος, υπηρέτης, σε Ηρόδ.· ο Όμηρ. έχει μόνο το θηλ. δούλη, ἡ, θεράπαινα, υπηρέτρια· χρημάτων δ., υπηρέτης, σκλάβος του χρήματος, σε Ευρ. II. ως επίθ., δοῦλος, -η, -ον, δουλικός, υπηρετικός, υποτελής, υπόδουλος, σε Σοφ. κ.λπ. III. τὸ δοῦλον = οἱ δοῦλοι, σε Ευρ.· επίσης, δουλεία, στον ίδ. (αμφίβ. προέλ.).
οἰκέτης, -ου, ὁ (οἰκέω), οικιακός δούλος, υπηρέτης, σε Ηρόδ., Αττ.· οἱοἰκέται, Λατ. familia, η οικογένεια κάποιου, οι γυναίκες και τα παιδιά, σε Ηρόδ., Αττ.· σε αντίθ. προς το οἱ δοῦλοι, σε Πλάτ.
ἀνδράποδον[δρᾰ], τό, Επικ. δοτ. πληθ. ἀνδραπόδεσσι, I. κάποιος που αιχμαλωτίστηκε στον πόλεμο και πουλήθηκε ως δούλος, αιχμάλωτος, σε Ομήρ. Ιλ., Ηρόδ., Αττ. II. γενικά, δούλος, δουλικός ή δουλοπρεπής άνθρωπος, σε Πλάτ., Ξεν. (αμφίβ. προέλ.).
Το λήμμα εἴλωτας απουσιάζει.
Β. Αναζητήσαμε αναφορές αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων για τη θέση των δούλων σε εμπόλεμες καταστάσεις, με τη βοήθεια της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Περσέα (Perseus Digital Library) καθώς και του Συμφραστικού πίνακα λέξεων, από τη Μνημοσύνη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας. Αναφέρουμε τα παρακάτω χωρία ενδεικτικά :
Οι τιμές που δέχονται οι δούλοι για τη συμμετοχή τους στον πόλεμο
- καὶ Ἀθηναίων δ᾽ ἔστι τάφος, οἳ πρὶν ἢ στρατεῦσαι τὸν Μῆδον ἐπολέμησαν πρὸς Αἰγινήτας. ἦν δὲ ἄρα καὶ δήμου δίκαιον βούλευμα, εἰ δὴ καὶ Ἀθηναῖοι μετέδοσαν δούλοις δημοσίᾳ ταφῆναι καὶ τὰ ὀνόματα ἐγγραφῆναι στήλῃ: δηλοῖ δὲ ἀγαθοὺς σφᾶς ἐν τῷ πολέμῳ γενέσθαι περὶ τοὺς δεσπότας. (Παυσανίου, Ἑλλάδος περιήγησις, 1, 29)
- τάφος δὲ ἐν τῷ πεδίῳ Ἀθηναίων ἐστίν, ἐπὶ δὲ αὐτῷ στῆλαι τὰ ὀνόματα τῶν ἀποθανόντων κατὰ φυλὰς ἑκάστων ἔχουσαι, καὶ ἕτερος Πλαταιεῦσι Βοιωτῶν καὶ δούλοις: ἐμαχέσαντο γὰρ καὶ δοῦλοι τότε πρῶτον. (Παυσανίου, Ἑλλάδος περιήγησις, 1,32)
Η πόλη ρυθμίζει το νομικό καθεστώς των δούλων και όχι ο ιδιοκτήτης τους σε περιόδους πολέμου
- Τί δέ, ὦ λῷστε, ἔφη, οὐθεὶς ἂν γένοιτο ἐλεύθερος μὴ ὑπὸ τοῦ δεσπότου ἀφεθείς; Πῶς γάρ; εἶπεν. Ὅπως Ἀθηναίων ψηφισαμένων μετὰ τὴν ἐν Χαιρωνείᾳ μάχην τοὺς συμπολεμήσοντας οἰκέτας ἐλευθέρους εἶναι, εἰ προὔβη ὁ πόλεμος, ἀλλὰ μὴ διελύσατο θᾶττον ὁ Φίλιππος πρὸς αὐτούς, πολλοὶ ἂν τῶν Ἀθήνησιν οἰκετῶν ἢ μικροῦ πάντες ἐλεύθεροι ἦσαν, οὐχ ὑπὸ τοῦ δεσπότου ἕκαστος ἀφεθείς. (Δίων Χρυσόστομος, Ρητορικοί λόγοι, 65.21)
Οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιούν τον πόλεμο για να «εξαφανίσουν» τους είλωτες
- ἐπεὶ καὶ τόδε ἔπραξαν φοβούμενοι αὐτῶν τὴν σκαιότητα καὶ τὸ πλῆθος (αἰεὶ γὰρ τὰ πολλὰ Λακεδαιμονίοις πρὸς τοὺς Εἵλωτας τῆς φυλακῆς πέρι μάλιστα καθειστήκει): προεῖπον αὐτῶν ὅσοι ἀξιοῦσιν ἐν τοῖς πολέμοις γεγενῆσθαι σφίσιν ἄριστοι,κρίνεσθαι, ὡς ἐλευθερώσοντες, πεῖραν ποιούμενοι καὶ ἡγούμενοι τούτους σφίσιν ὑπὸ φρονήματος, οἵπερ καὶ ἠξίωσαν πρῶτος ἕκαστος ἐλευθεροῦσθαι, μάλιστα ἂν καὶ ἐπιθέσθαι. [4] καὶ προκρίναντες ἐς δισχιλίους, οἱ μὲν ἐστεφανώσαντό τε καὶ τὰ ἱερὰ περιῆλθον ὡς ἠλευθερωμένοι, οἱ δὲ οὐ πολλῷ ὕστερον ἠφάνισάν τε αὐτοὺς καὶ οὐδεὶς ᾔσθετο ὅτῳ τρόπῳ ἕκαστος διεφθάρη. (Θουκυδίδου, Ιστορία, 4, 80, 2-4)
Γ. Έρευνα σε επιγραφικό υλικό
Κοινωνική Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης μέσα από επιγραφικό υλικό:
Bodel, J. (Ed.). (2012). Epigraphic evidence: ancient history from inscriptions. Routledge.
(Το πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε είναι ότι υπάρχει διαθέσιμο μέρος μόνο του βιβλίου, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να συγκροτήσουμε ολοκληρωμένη εικόνα για τον ρόλο των δούλων στον πόλεμο)
Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα : Ανθολογία Επιγραφών: 8ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ., Όψεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων, του Άγγελου Π. Ματθαίου, όπου εντοπίσαμε πως ο κύριος που κατείχε δούλους μπορούσε να απελευθερώσει έναν ή περισσότερους. Ο δούλος που ελευθερωνόταν ονομαζόταν ἀπελεύθερος ή ἐξελεύθερος. Αποκτούσε βεβαίως την ελευθερία του, αλλά όχι και πολιτικά δικαιώματα. Στις απελευθερωτικές επιγραφές αναγράφεται η πράξη της απελευθέρωσης, της δήλωσης δηλαδή του κυρίου ότι ελευθερώνει εν ζωή ή της επιθυμίας του να ελευθερωθεί μετά τον θάνατό του ο δείνα δούλος ή δούλοι.
- ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ
«Θεός. Με τη βοήθεια της Τύχης. Ο Κλείνις ελευθέρωσε τον Κόμαιθον, τον Έλυθρον, τον Ομβρίαν και τον Χοιροθύωνα. Εάν κάποιος απλώσει χέρι επάνω τους, είτε ο Ιστίας είτε κάποιος άλλος, να περιέλθει όλη η περιουσία του ως ιερή στον Απόλλωνα τον Βασσίτα και στον Πάνα τον Σινόεντα και στην Αρτέμιδα του Κωτιλίου και την Ορθασία.»
Έκδ. IG V 2, 429. M. Guarducci, Lʼ Epigrafia Greca dalle origini al t ardo impero, Roma 1987, 352-353. L. Dubois, Recherches sur le dialecte Arcadien, II, Louvain-La-Neuve 1988, 258-264
Δ. Αναζήτηση στη συλλογή Beazley για την ανεύρεση εικονογραφικού υλικού.
Αρχαιολογία (Classical Art Research Centre by the University of Oxford)
Ε. Αναζήτηση συνδέσμων με σχετικό βιβλιογραφικό περιεχόμενο
– Επισκόπηση των ελληνικών ψηφιακών πηγών ανοιχτής πρόσβασης:
Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών
– Αναζήτηση βιβλιογραφίας σε λήμματα διαδικτυακών εγκυκλοπαιδειών που βρίσκονται στο wiki του εργαστηρίου. Ενδεικτικά αναφέρουμε:
Βικιπαίδεια (Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα)
Wikipedia (Slavery in antiquity – Slavery_in_ancient_Greece)
Encyclopedia Britannica (Slavery in Ancient Greece, “ancient Greece.” Compton’s by Britannica. Britannica Online for Kids.
Encyclopædia Britannica, Inc., 2016. Web. 7 Feb. 2016.
https://kids.britannica.com/comptons/article-201729/ancient-Greece
– Από δευτερογενείς πηγές που αναφέρονται στη θέση των δούλων στον πόλεμο ξεχωρίσαμε τις παρακάτω αναφορές:
- In wartime, they were also required to act as servants to the warriors or serve as light infantrymen. A common character in many contemporary plays was the faithful slave, who accompanied his master to war.
(Cliff, Ursula. 2009. Slavery in Ancient Greece. Dickson College. Clio History Journal. Web. https://cliojournal.wikispaces.com/Slavery+in+Ancient+Greece Προσπελάστηκε 7/2/2016)
- The practice of emancipation (manumission), first introduced into Athens in the 5th century BCE, was not an uncommon practice, enacted either by the state, or individually by the master. There were, however, conditions to this freedom, as evidenced by Plato and others. State emancipation often occurred after war; slaves were not subject to military conscription, and so when war came, may have been offered their freedom (or even full citizenship) as an incentive to fight. Even this conditional freedom though, was more than Spartan slaves received. [Garlan, Y. (1988). Slavery in ancient Greece. Cornell University Press.]
- Spartan slaves were allowed to acquire their own land and property, however unlike in Athens, the power to emancipate slaves lay solely in the hands of the state. Again, this emancipation seemed a reward for the slaves’ excelling in warfare, though whether it was truly put into practice is debatable, as suggested by an incident in 424 BCE recorded in Thucydides, Book IV.
- The Helots were invited by a proclamation to pick out those of their number who claimed to have most distinguished themselves against the enemy, in order that they might receive their freedom; the object being to test them, as it was thought that the first to claim their freedom would be the most high-spirited and the most apt to rebel. As many as two thousand were selected accordingly, who crowned themselves and went around the temples, rejoicing in their new freedom. The Spartans, however, soon afterwards did away with them, and no one ever knew how each one of them perished. [Garlan, Y. (1988). Slavery in ancient Greece. Cornell University Press.]
- The life of a slave varied depending on their type of work. Domestic slaves, which were usually women, could be part of the family, while other slaves who work as war ship rowers face dangerous conditions. Reasons for enslavement: If they were on the losing side of a war. (https://resourcesforhistoryteachers.wikispaces.com/7.28)
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ)
ΙΜΕ, λήμμα: είλωτες
Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των ειλώτων και των δούλων στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Γενικά ένας δούλος ήταν ιδιοκτησία του κυρίου του, ενώ αντίθετα ο είλωτας ανήκε στο κράτος των Σπαρτιατών. Είχε δηλαδή παραχωρηθεί από το κράτος σε κάποιον πολίτη, ο οποίος όμως δεν είχε το δικαίωμα να τον διαθέσει, όπως ο ίδιος επιθυμούσε. Επίσης, σε άλλες περιοχές οι δούλοι συχνά μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους. Αντίθετα, στη Σπάρτη ένας είλωτας δεν ήταν δυνατό να απελευθερωθεί, παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Με αυτόν τον τρόπο ήταν πιο ελεύθερος, αλλά ταυτόχρονα και πιο περιορισμένος από τους δούλους της υπόλοιπης Ελλάδας (Θουκυδίδης, Ιστοριών 1.101.7-9).
https://www.fhw.gr/chronos/04/gr/economy/peasant_helots.html
ΣΤ. Συγκρότηση βιβλιογραφίας
Garlan, Y. (1975). War in the Ancient World: A Social History, trans. Janet Lloyd (New York, 1975), 135.
Κυρτάτας, Δ. (1989). Η δουλεία στην αρχαιότητα. Ιστορικά δεδομένα και θεωρητικές προσεγγίσεις. Μνήμων, 12, 183-195.
Garlan, Yvon. (1988). Η δουλεία στην αρχαία Ελλάδα. (Μετάφραση: Αλέξης Χατζηδάκης · επιμέλεια: Ζαχαρίας Δεμαθάς · επιμέλεια σειράς: Δ. Γ. Τσαούσης). – Αθήνα : Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, (Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη – 19)
Glotz, G. (1982). Εργασία στην αρχαία Ελλάδα : Οικονομική ιστορία της Ελλάδας: Από την ομηρική περίοδο ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση. (μετάφραση: Αχιλλέας Α. Βαγενάς · επιμέλεια: Μ. Κωνσταντίνου). Αθήνα : Δίφρος.
Μαντάς, Κ. (2008). Όψεις του θεσμού της δουλείας στους διαλόγους του Δίωνα Χρυσόστομου. Αθήνα : Βερέττας.
Βικιπαίδεια, λήμμα Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα – πρόσθετη βιβλιογραφία (εξειδικευμένη μελέτη)
Cliff, U. 2009. Slavery in Ancient Greece. Dickson College. Clio History Journal. Web. https://cliojournal.wikispaces.com/Slavery+in+Ancient+Greece Προσπελάστηκε 7/2/2016
Hunt, P. (1998). Slaves, Warfare, and Ideology in the Greek Historians. Cambridge: Cambridge University Press.
Luraghi, N., & Alcock, S. E. (Eds.). (2003). Helots and their masters in Laconia and Messenia: histories, ideologies, structures. Web. https://chs.harvard.edu./CHS/article/display/5627 Προσπελάστηκε 7/2/2016
Brulé, P. and Oulhen, J. (dir.). (1997). Esclavage, guerre, économie en Grèce ancienne. Hommages à Yvon Garlan. Rennes: Presses universitaires de Rennes, “History” series.
Rich, J., & Shipley, G. (1995). War and Society in the Greek World. Cambridge University Press.*
van Wees, H. (2004). Greek Warfare: Myth and Realities. Duckworth. *
Bodel, J. (Ed.). (2012). Epigraphic evidence: ancient history from inscriptions. Routledge. («Κοινωνική Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης μέσα από επιγραφικό υλικό»).
* Ένα μέρος από τα περιεχόμενα των παραπάνω βιβλίων είναι προσβάσιμα στο www.amazon.com . Το πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε εδώ είναι ότι υπάρχει διαθέσιμο μέρος του κάθε βιβλίου, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να συγκροτήσουμε ολοκληρωμένη εικόνα για τον ρόλο των δούλων στον πόλεμο.
Την εργασία επιμελήθηκαν οι Φιλόλογοι Βασίλης Βασιλείου και Κατερίνα Τρανού