Εργασία των φιλολόγων Παύλου Αντωνόπουλου και Γεωργίας Γκαρή
Θεωρήσαμε ότι ο συγκεκριμένος τίτλος αποτυπώνει αυτό που σε -μικρή φυσικά έκταση- θέλαμε να αναδείξουμε και να ερευνήσουμε στη βιβλιογραφία που υπάρχει σε ψηφιακή μορφή: το ζήτημα της πείνας και των συνεπειών της την εποχή της κατοχής.
Επιπλέον, το γεγονός είναι πολύ σημαντικό, χρονικά εντοπισμένο, και με καταστρεπτικές συνέπειες, άρα άξιο παρουσίασης και διερεύνησης.
Στόχοι
Η πείνα στην Ελλάδα της Κατοχής (1941-1944) ήταν ένα φαινόμενο με ιδιαίτερη ένταση, οι νεκροί από την πείνα υπολογίζονται σε 150.000, σύμφωνα με την Ιστορία Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΣΤ΄, ή σε 260.000 σύμφωνα με τον Κ. Δοξιάδη (1946), ή πάνω από 250.000 σύμφωνα με τον Μark Mazower (1994). Επιπλέον, η τελευταία αναφορά έχει αντληθεί από τον Μανώλη Γλέζο (σελ. 294), όπου σε υποσημείωση που καταλαμβάνει όλη τη σελίδα αναφέρονται και άλλες πηγές στις οποίες ο αριθμός ποικίλλει από 100.000 έως 400.000, αριθμός ασύλληπτος αναλογικά προς τον πληθυσμό της Ελλάδας, αλλά και ενδεικτικό του πόσο δύσκολο είναι να υπολογιστούν οι νεκροί.
Η ένταση του φαινομένου επομένως απαιτεί τη βαθύτερη μελέτη και γνώση του από τους μαθητές. Σκοποί είναι να γνωρίσουν οι μαθητές:
- Το ιστορικό γεγονός και τη διάρκειά του, τα παράπλευρα φαινόμενα (μαύρη αγορά)
- Την καταλήστευση πόρων του ελληνικού λαού από το γερμανό κατακτητή
- Την αποτύπωση του γεγονότος στη λαϊκή ψυχή.
- Τις προσπάθειες που έγιναν για βοήθεια της χειμαζόμενης Ελλάδας
- Τις συνέπειες σε όλους τους τομείς (κοινωνικό, οικονομικό, ψυχολογικό, δημογραφικό)
- Τις συνέπειες της ξένης κατάκτησης για ένα λαό άρα και την αξία της εθνικής κυριαρχίας
Μέθοδος Αναζήτησης Ψηφιακών Πηγών
Με το σκεπτικό ότι η παρουσίαση του θέματος θα απευθύνεται σε μαθητές και εκπαιδευτικούς, θελήσαμε να αναδείξουμε πολύπλευρες πτυχές του θέματος, λαμβάνοντας υπόψη μας ότι η παρουσίαση θα είναι σύντομη και αναζητήσαμε ψηφιακές πηγές σε έγκυρα αποθετήρια.
Ως προς το ηχητικό υλικό, αρχικά αναζητήθηκαν οι πρώτες ερμηνείες τραγουδιών, όμως αυτό δεν στάθηκε δυνατό να το εντοπίσουμε. Οι αναφορές είναι ενδεικτικές, υπάρχει και άλλο υλικό, αλλά χρειάζεται περαιτέρω έρευνα για την αναζήτηση των ψηφιακών πηγών.
Επιπλέον, αναφορικά με το ντοκιμαντέρ που επιλέγουμε, προέρχεται από ιδιωτικό τηλεοπτικό σταθμό και από σχετική εκπομπή με μακρόχρονη πορεία. Κυρίως επιλέχθηκε γιατί είναι περιεκτικό και διαφαίνεται το γεγονός σε αρκετή έκταση.
Αντιμετωπίσαμε προβλήματα κατά την αναζήτηση με πηγές όπου ναι μεν παρέχονταν στοιχεία, αλλά δεν ήταν προσβάσιμα διαδικτυακά και απλώς αναφέρονται, ώστε ο ερευνητής να αναζητήσει περαιτέρω τα δεδομένα που αναφέρουν.
Επιπλέον, είναι γνωστό ότι βασικά έργα που παρέχουν αξιόπιστες πληροφορίες και γεγονότα, όπως η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, δεν είναι ψηφιοποιημένα.
Γενικά τα ψηφιακά αποτελέσματα της αναζήτησης δεν ήταν τόσο πλούσια, είναι αρκετά όμως για τη σύντομη παρουσίαση που επιχειρήσαμε.
Αποτελέσματα της έρευνας
Α. Διδακτορικές διατριβές
Μανουσάκης, Β. (2014). Οικονομία και πολιτική στην Ελλάδα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου (1940-1944). (δ.δ. ΑΠΘ). Ανακτήθηκε από https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/35430 Προσπελάστηκε στις 2016-02-06
Σχόλια: Πληρέστατο κείμενο και μεγάλο σε όγκο για όποιον θα ήθελε να πληροφορηθεί από επιστημονική σκοπιά όλα τα σχετικά με την οικονομική ζωή της Κατοχής. Η άντληση συγκεκριμένων στοιχείων που αναφέρονται, π.χ. το κόστος της κατοχής καθώς και κάποιοι βοηθητικοί πίνακες, μπορούν να βοηθήσουν το μαθητή να καταλάβει πώς τεμηριώνονται επιστημονικά οι ιστορικές απόψεις.
Β. Μεταπτυχιακές Εργασίες
1) Τζαβάρα, Γ. (2009). Η μάστιγα της κατοχής, η πείνα ως αιτία θανάτου στην κατοχή (1941-1944) και η αναζήτηση των θυμάτων της. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πάνδημος Προσπελάστηκε: 6/2/2016.
Σχόλια: Το αρχείο της μελέτης διατίθεται σε μορφή pdf και μπορεί κανείς να το αποθηκεύσει τοπικά. Διαθέτει πλούσια σχετική βιβλιογραφία, στην οποία ο ερευνητής μπορεί να ανατρέξει για περαιτέρω στοιχεία.
2) Τσιαχρήστας, Γ. (2010). Μηχανισμοί επιβίωσης και αντίστασης στην κατοχική Ελλάδα την περίοδο 1941-1944 και ιδιαίτερα στην περιοχή της Πελοποννήσου. Πανεπιστήμιο Κρήτης: E-Locus Ιδρυματικό Καταθετήριο Προσπελάστηκε: 6/2/2016
Σχόλια: Υπάρχει πρόσβαση στην ψηφιακή πηγή. Το θέμα που πραγματεύεται αυτή η διπλωματική εργασία είναι οι μηχανισμοί επιβίωσης και αντίστασης στην κατοχική Ελλάδα την περίοδο 1941-1944 και ιδιαίτερα στην περιοχή της Πελοποννήσου. Βασική πηγή άντλησης πληροφοριών για την διπλωματική αυτή εργασία εκτός από την βιβλιογραφία της περιόδου, αποτέλεσε το «Αρχείο Πέρσον» (Το «Αρχείο Πέρσον» περιέχει τα σημαντικότερα ντοκουμέντα του Διεθνoύς Ερυθρού Σταυρού Πελοποννήσου κατά την κατοχική περιοδο. Όπως είναι γνωστό, τα έγγραφα του ΔΕΣ είναι απόρρητα. Χάρη όμως στον αντιπρόσωπο του ΔΕΣ καθηγητή αρχιολογίας Άξελ Πέρσον και στη γυναίκα του Έλσα Σέγκερνταλ αυτό το ανεκτίμητο ιστορικό εκδόθηκε: Παπακόγκος, Κωστής (1977). Αρχείο Πέρσον : Κατοχικά ντοκουμέντα του Δ.Ε.Σ. Πελοποννήσου. Αθήνα: Παπαζήσης). Στη διπλωματική αυτή εργασία πιο συγκεκριμένα εξετάζονται οι αιτίες που προκάλεσαν την πείνα, καθώς και οι μηχανισμοί και οι κοινωνικές πρακτικές που αναπτύχθηκαν για την αντιμετώπιση του προβλήματος τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο. Εξετάστηκε και η προσφορά και συμβολή του Ερυθρού Σταυρού στην προσπάθεια ανάσχεσης της πείνας.
Γ. Βιβλία
1) Hionidou, V. (2006). Famine and death in occupied Greece, 1941-1944 (Vol. 42). Cambridge University Press.
Χιονίδου, Βιολέτα (2011). Λιμός και θάνατος στην κατοχική Ελλάδα, 1941-44. Αθήνα : Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
Σχόλια: Πέρα από τις ψηφιακές πληροφορίες για την ύπαρξη του βιβλίου και την περίληψή του που κρίνουμε ότι παρέχει πολλές πληροφορίες για το θέμα μας, δεν είχαμε πρόσβαση στο περιεχόμενο. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στα Αγγλικά το 2006 και σε ελληνική μετάφραση το 2011.
2) Δοξιάδη, Κ. (1946). Θυσίαι της Ελλάδος στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έκδοση Γραφείου Ανοικοδομήσεως.
3) Mazower, Μark (1994). Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Αλεξάνδρεια.
4) Γλέζος, Μ. (χ.χ.). Εθνική Αντίσταση 1940-45. Στοχαστής.
5) Παπακόγκος, Κ. (1977). Αρχείο Πέρσον : Κατοχικά ντοκουμέντα του Δ.Ε.Σ. Πελοποννήσου. Αθήνα: Παπαζήσης.
6) Γενίτσαρης, Μιχάλης (1992). Μάγκας από μικράκι – Αυτοβιογραφία Μ. Γενίτσαρη. Επιμέλεια: Στάθης Gauntlett. Δωδώνη.
Δ. Άρθρα
1) Ζαβάκος Γ. Η πείνα στην Ελλάδα της Κατοχής. Ιστορία Εικονογραφημένη. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος https://www.istoria.gr/oct03/content04.htm Προσπελάστηκε: 6/2/2016.
Σχόλια: Περιεκτικό άρθρο για το ζήτημα της πείνας αφού το φαινόμενο και οι αιτίες του εξετάζονται σφαιρικά. Γραμμένο σύμφωνα με το ύφος και την παράδοση του περιοδικού «Ιστορία Εικονογραφημένη». Η εκλαΐκευση της ιστορίας, σε συνδυασμό με το σεβασμό στην επιστημονικότητα και την ιστορική αλήθεια που είναι κύριος στόχος του περιοδικού φαίνονται και στο συγκεκριμένο άρθρο. Βρέθηκε μόνο το πρώτο μέρος του άρθρου. Η εκλαΐκευση της ιστορίας στόχος του περιοδικού δεν έρχεται σε αντίθεση με την επιστημονικότητα αφού στα περίπου 50 χρόνια που κυκλοφορεί το περιοδικό θεωρείται έγκυρο και σε όλα αυτά τα χρόνια έχουν γράψει έγκυροι ιστορικοί και μελετητές. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονταν πολλές σημαντικές πνευματικές φυσιογνωμίες της εποχής, όπως οι Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, Νικόλαος Τωμαδάκης, Ι.Μ. Χατζηφώτης, Σόλων Γρηγοριάδης, Πολυχρόνης Ενεπεκίδης. Κατά την τελευταία περίοδο της κυκλοφορίας του, μετά το 2008, συνεργάστηκαν πολλοί ερευνητές και πανεπιστημιακοί, μεταξύ άλλων οι Δημήτρης Αποστολόπουλος, Γιώργος Γεωργής, Χριστόδουλος Γιαλλουρίδης, Στράτος Ν. Δορδανάς Νίκος Μαραντζίδης, Ιάκωβος Μιχαηλίδης Σωτήρης Ριζάς, Χάγκεν Φλάισερ καθώς και γνωστοί ξένοι συγγραφείς όπως οι Antony Beevor, John Julius Norwich (Βικιπαίδεια) και φυσικά και αρκετοί άλλοι.
2) Η πείνα (Διαδικτυακό άρθρο στον ιστότοπο του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού) https://www.ime.gr/chronos/14/gr/1940_1945/occupation/02.html Προσπελάστηκε: 6/2/2016
Σχόλια: Άρθρο σύντομο με την εγκυρότητα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού. Κατάλληλο για μια σύντομη παρουσίαση του γεγονότος σε όλες του τις πτυχές και επιπλέον προσιτό αφού η σχέση της νέας γενιάς με τα πολυμέσα είναι πολύ καλή.
3) Λούκος, Χρήστος (2007). «Η πείνα στην Κατοχή. Δημογραφικές και κοινωνικές διαστάσεις». Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, τόμος Γ1: 1941-1945, Αθήνα: Βιβλιόραμα, σ. 219-261.
URL https://www.history-archaeology.uoc.gr/files/items/9/912/loukos_2007.pdf Προσπελάστηκε: 6/2/2016
Σχόλια: Το άρθρο με την εγκυρότητα του πανεπιστημιακού καθηγητή Χ. Λούκου αναφέρεται σε όλο το φάσμα των συνεπειών της πείνας για την κοινωνία. Η τεκμηρίωση γίνεται μέσα από πλήθος πινάκων και στατιστικών. Αν και η έρευνα αφορά κυρίως Αθήνα – Πειραιά και Σύρο, ο αναγνώστης με ενάργεια αντιλαμβάνεται το γεγονός. Επιπλέον υπάρχουν πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές.
Ε. Οπτικοακουστικό Υλικό
Ε.1. Τραγούδια
Οι λαδάδες του Μιχάλη Γενίτσαρη. Προσπελάστηκε: 7/2/2016
Οι Μαυραγορίτες του Μιχάλη Γενίτσαρη. Προσπελάστηκε: 6/2/2016
Σαλταδόρος του Μιχάλη Γενίτσαρη. Προσπελάστηκε: 6/2/2016
Σχόλια: Στα τραγούδια, παρά τις προσπάθειες, δεν βρήκαμε ψηφιακά τις πρώτες εκτελέσεις, πάντως η δισκογράφηση σύμφωνα με το rebetika.gr δεν μπορεί να έγινε πριν το 1946, αφού κατά τη διάρκεια της κατοχής και ως το 1946 δεν γίνονταν δισκογραφήσεις. Τα τραγούδια αποτυπώνουν σε κάποιο βαθμό την αντανάκλαση του ιστορικού γεγονότος στην ψυχή του λαού.
Για τους “Λαδάδες” γράφει ο Μιχάλης Γενίτσαρης (ό.π., σ. 135): “Τότε στην πλατεία Αγάμων είχανε κρεμάσει δύο μαυραγορίτες σε μια κολόνα, γιατί τους είχανε πιάσει σ’ ένα καΐκι γεμάτο με δοχεία λάδι. Τον έναν τον θυμάμαι, τον λέγανε Κηλάκο, από τον Πειραιά. Τον άλλον δεν τον θυμάμαι. Τους είχα δει κρεμασμένους και είχα γράψει αυτό το τραγούδι.”
Ε.2. Τηλεοπτική εκπομπή
Κατοχή και Μαυραγορίτες στην εκπομπή Η Μηχανή του χρόνου (περίοδος 2006-2007). Διάρκεια εκπομπής: περίπου 46 λεπτά. Προσπελάστηκε: 6/2/2016
Σχόλια: Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ αναπαριστά με οπτικοακουστικό υλικό το ζήτημα της πείνας και του συνακόλουθου φαινόμενου της μαύρης αγοράς. Η αξία του φυσικά ως δευτερογενούς πηγής είναι σχετική. Η εικόνα όμως και οι μαρτυρίες επιζώντων βοηθούν το μαθητή να μπει στο πνεύμα της εποχής και ενισχύουν αυτό που λέμε βιωματική μάθηση. Παίζει καίριο ρόλο στην συνειδητποίηση του γεγονότος και των συνεπειών του. Επιπλέον μέσα από τις μαρτυρίες και την δημοσιογραφική έρευνα φωτίζονται πτυχές των κοινωνικών, δημογραφικών συνεπειών ώστε γίνεται ευκολότερη η κατανόηση του ιστορικού γεγονότος.
Την εργασία επιμελήθηκαν οι φιλόλογοι Παύλος Αντωνόπουλος και Γεωργία Γκαρή.