Εργασία της φιλολόγου Αμαλίας Μπέλια

1. ΤΙΤΛΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Στα περισσότερα ποιήματά της η Δημουλά παλεύει με το θάνατο, την απουσία, τη φθορά. Και οι τίτλοι των ποιημάτων της το φανερώνουν αυτό. Ενδεικτικά:

• Έρεβος. Αθήνα, 1956.
• Ερήμην. Αθήνα, 1958.
• Επί τα ίχνη. Αθήνα, Φέξης, 1963.
• Το λίγο του κόσμου. Αθήνα, 1971.
• Το τελευταίο σώμα μου. Αθήνα, Κείμενα, 1981.
• Χαίρε ποτέ. Αθήνα, Στιγμή, 1988.
• Η εφηβεία της λήθης. Αθήνα, Στιγμή, 1994.
• Ενός λεπτού μαζί. Αθήνα, Ίκαρος, 1998.

2. ΑΦΟΡΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Ποιήματα της ανθολογούνται στο βιβλίο λογοτεχνίας της Ανθρωπιστικής Κατεύθυνσης της Γ΄ Λυκείου και ενίοτε στο παρελθόν εμπεριέχονταν στην εξεταζόμενη ύλη των Πανελλαδικών Εξετάσεων. Αν και είναι μία καταξιωμένη ποιήτρια δεν είναι ευρέως γνωστή στο πλατύ κοινό και η ποίηση της παραμένει δύσκολη. Ο προβληματισμός αφορά κυρίως στους καθηγητές που καλούνται να διδάξουν τα ποιήματα της στην τάξη και συχνά δεν έχουν την απαιτούμενη εξοικείωση με τους κώδικες της ποιητικής της γραφής.

3. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

• Να προσδιοριστούν τα βασικά γνωρίσματα του ποιητικού της έργου:
  α. Μοντέρνα – νεωτερικά στοιχεία (ερμητισμός-σκοτεινότητα- αφαιρετικότητα) (υπαρξιακή αγωνία μίας ολόκληρης γενιάς, της Δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς που θεωρήθηκε χαμένη γενιά, σε σχέση με την Πρώτη μεταπολεμική)
  β. και ενδεχομένως εκείνα που την αναδεικνύουν ως ποιήτρια της γυναικείας γραφής (υπαρξιακή αγωνία μίας γυναίκας που ζει σε μία αλλόκοτη χώρα και εποχή)
• Να εντοπιστεί και να σχολιαστεί το ιδιαίτερο γνώρισμά της, η ειρωνεία που λειτουργεί ως αντίδοτο στο υπαρξιακό της άγχος (ως τεχνική ποιητικής γραφής και ως στάση ζωής) και να καταδειχθούν οι επιρροές της από την αντίστοιχη Καβαφική ειρωνεία).
• Να συγκεντρωθούν βιβλιογραφικές αναφορές και ψηφιακές πηγές, τόσο αναφορικά με την συνολική αξιολόγηση-πρόσληψη του έργου της, όσο και με την στοχευμένη ερμηνευτική προσέγγιση ποιημάτων που ανθολογούνται στα σχολικά εγχειρίδια λογοτεχνίας της Γ΄ Λυκείου, ώστε να λειτουργήσει ως σημείο αναφοράς για τον εκπαιδευτικό.

4.ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

4.Α. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΓΕΝΙΑΣ

4.Α.1. Στο Θησαυρό Λογοτεχνικών Όρων ορίζεται η Μεταπολεμική γενιά.

4.Α.2. Στο Φωτόδεντρο: Εκτίθενται συνοπτικά τα γνωρίσματα των τάσεων του μετασυμβολισμού, του μεταϋπερρεαλισμού / νεοϋπερρεαλισμού, της κοινωνικής ποίησης και της υπαρξιακής ποίησης που επηρεάζουν τη δεύτερη μεταπολεμική γενιά.

4.Α.3. Στα Ανοιχτά Πανεπιστημιακά μαθήματα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας εμπεριέχεται σημαντικό θεωρητικό υπόβαθρο για τη Δεύτερη Μεταπολεμική γενιά.

4.Α.4. Στις Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, στα πρόσωπα και θέματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας υπάρχει υλικό για τη Μεταπολεμική γενιά.

4.Β. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΓΕΝΙΚΩΝ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΗΣ

Ο αρχικός προβληματισμός σχετικά με την περιορισμένη βιβλιογραφία για τη Δημουλά ενισχύεται από την άποψη του Νίκου Δήμου που προέρχεται από την τράπεζα δεδομένων του Ε.ΚΕ.ΒΙ.

«[…] Aναρωτιόμουν γιατί έχουν γραφτεί τόσο λίγα πράγματα για την ποίηση της Kικής Δημουλά. Oι περισσότεροι (κι εγώ μαζί τους), παρ’ όλο το θαυμασμό μας, έχουμε περιοριστεί σε επιφωνήματα. Xρειάστηκα αρκετό χρόνο για να καταλάβω το λόγο. Eίναι δύσκολο να γράψεις για την ποίηση της Kικής Δημουλά, διότι είναι ποίηση άνευ αντικειμένου. Kυριολεκτώ. H ποίηση της Kικής Δημουλά είναι άνευ αντικειμένου, αφού αντικείμενό της είναι το μηδέν.Για να είμαι περισσότερο σαφής: όχι ακριβώς το μηδέν (τι να γράψει κανείς γι’ αυτό) όσο η παρουσία του στη ζωή μας, η σχέση μας μαζί του. Tο μοναδικό θέμα της Δημουλά είναι το σταδιακό ή αιφνίδιο πέρασμα από το ον στο μη ον. Tο πέρασμα που ονομάζεται χρόνος, φθορά ή θάνατος. […]».

4.Β.1.α) Στο Φωτόδεντρο, ιστολόγιο συναδέλφου, παρουσιάζονται σχεδιαγραμματικά τα γνωρίσματα του έργου της, οι λογοτεχνικές τεχνοτροπίες που αποτυπώνονται σε αυτό και αποτιμάται σύντομα η συλλογή «Λίγο του κόσμου» που δημοσιεύτηκε το 1971 και για την οποία η ποιήτρια και τιμήθηκε με το Β΄Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές, χωρίς όμως συγκεκριμένες παραπομπές.

4.Β.1.β) Στο Φωτόδεντρο, σε άλλη, δεύτερη αναφορά αναλύονται τα γνωρίσματα του έργου της, παρατίθεται η σχετική βιβλιογραφία, η εργογραφία της όμως δεν είναι πρόσφατα ενημερωμένη, για την έκδοση το 2014, Δημόσιος Καιρός. Υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές, χωρίς όμως συγκεκριμένες παραπομπές.

4.Β.1.γ) Στο Φωτόδεντρο παρουσιάζεται το ποίημα Σημείο αναγνωρίσεως, από την Αγάθη Γεωργιάδου, σχολική Σύμβουλο, σε επιμορφωτική συνάντηση φιλολόγων στο 3ο ΠΕΚ Αθήνας.

4.Β.1.δ) Στο Φωτόδεντρο ακόμα, για το ίδιο ποίημα προσφέρεται ερμηνευτική προσέγγιση χωρίς παραπομπές. Ακολουθεί η προτεινόμενη βιβλιογραφία.

4.Β.2.Στον Πρωτέα υπάρχει ένα ενδιαφέρον εκπαιδευτικό σενάριο της Μαριάννας Βενούτσου, με τίτλο: Η υπαρξιακή αγωνία στη μεταπολεμική ποίηση. Στο σενάριο αυτό οι μαθητές της Γ΄ τάξης αναλαμβάνουν να μελετήσουν είτε ατομικά, είτε ομαδικά, συγκεκριμένα ποιητικά κείμενα που ανθολογούνται στο σχολικό εγχειρίδιο της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γενικής παιδείας της Γ΄ Λυκείου. Τα ποιήματα που έχουν επιλεγεί ανήκουν σε ποιητές της πρώτης και κυρίως της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, αλλά και της γενιάς της δεκαετίας του ’70 και κινούνται, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο, γύρω από έναν κοινό θεματικό άξονα: τον υπαρξιακό προβληματισμό που εκφράζουν οι δημιουργοί τους, το άγχος της μοναξιάς, το σκηνικό της φθοράς, τον παραλογισμό της καθημερινότητας, αλλά και «τον προαιώνιο αγώνα του ανθρώπου να προσδιορίσει την παρουσία του και τον προορισμό του στη ζωή». Το σενάριο προσφέρεται για τη κατανόηση του ιδιαίτερου κόσμου αξιών της ποιήτριας.

4.Β.3. Στον Πολιτιστικό θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας περιέχονται τέσσερα κριτικά κείμενα για το έργο της Δημουλά, αποσπάσματα από αντίστοιχα βιβλία. Ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να εξοικειωθεί με την ιδιαίτερη γραφή της δημιουργού, αφού προσεγγίζονται ερμηνευτικά χαρακτηριστικά της ποιήματα από διάφορες ποιητικές της συλλογές. Όμως η συγκριτική εξέταση του έργου της, ενώ φτάνει στην τρίτη φάση που εγκαινιάζεται με την ποιητική της συλλογή «Το τελευταίο σώμα μου» (1981), δεν προχωρά σε νεότερες ποιητικές της απόπειρες.

4.Β.4. Στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Το βήμα όπως και στο λογοτεχνικό ηλεκτρονικό περιοδικό Εξώστης υπάρχει κριτική παρουσίαση της τελευταίας της ποιητικής συλλογής Δημόσιος καιρός.

4.Β.5. Στο Εντευκτήριο –λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιοδικό στη Θεσσαλονίκη υπάρχει αφιέρωμα για την Κική Δημουλά με τίτλο: Σελίδες για την Κική Δημουλά, Απρίλιος-Ιούνιος 2002, τεύχος 57.

4.Β.6. Η ιστοσελίδα netschoolbook (επιμελημένη από την Τ. Γιακουμάτου) περιλαμβάνει βιογραφικό σημείωμα, εργογραφία, φωτογραφίες και χειρόγραφο της Κικής Δημουλά. Επίσης, συνέντευξη της ποιήτριας καθώς και κριτικές από τον Νίκο Δήμου και τη Σοφία Νικολαΐδου για το έργο της.

4.Β.7. Στο ηλεκτρονικό περιοδικό Bookpress του Βιβλιοπωλείου Πολιτεία υπάρχει μία χαρακτηριστική συνέντευξη της ποιήτριας που απαντά μεταξύ άλλων και για την κριτική που έχει δεχθεί η ποίηση της.

4.Β.8. Στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου υπάρχει το ψηφιοποιημένο περιοδικό Λέξη.

4.Β.9. Επιπλέον, στην τράπεζα δεδομένων του Ε.ΚΕ.ΒΙ. υπάρχουν κριτικές για το πώς έχει προσληφθεί το έργο της. Στην ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, στο αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, αλλά η ενημέρωση για την εργογραφία σταματά στο 1998.

4.Β.10. Στις Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα εκτίθεται μία πλήρης παρουσίαση κριτικών για το έργο της ποιήτριας.

4.Β.11. Μέσω της Ανέμης, στο το Ενιαίο Ηλεκτρονικό Ευρετήριο βασικών Εγχειριδίων Νεοελληνικών Σπουδών Ανταίος υπάρχει προτεινόμενη βιβλιογραφία:

4.Β.12. Η ιστοσελίδα της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα
παραπέμπει στο https:/el.wikipedia.org/wiki/Κική_Δημουλά
όπου βρίσκει κανείς εργοβιογραφικά στοιχεία για τη συγγραφέα μαζί με εξωτερικούς συνδέσμους που παραπέμπουν σε συνέντευξή της και σε ποιήματά της.

4.Β.13. Στην ιστοσελίδα του εκδοτικού της οίκου Ίκαρος προβάλλονται συλλογές ποιημάτων της, κυρίως του αντίστοιχου εκδοτικού οίκου.

4.Γ. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΗΣ

4.Γ.1. Γυναικεία γραφή

4.Γ.1.α. Στην ιστοσελίδα των Φιλολόγων του Ηρακλείου η φιλόλογος Βαρβάρα Ρούσσου θίγει πτυχές του ποιητικού φεμινισμού της Δημουλά, χωρίς όμως παραπομπές σε πηγές.

4.Γ.1.β. Στο πρώτο τεύχος της ετήσιας έκδοσης του περιοδικού Ελπήνορα που εκδίδει το ποιητικό εργαστήριο του Ιδρύματος Τάκης Σινόπουλος περιλαμβάνεται συνέντευξη της Κικής Δημουλά, στην οποία μάλιστα εκτός των άλλων καταθέτει και την άποψή της για την γυναικεία γραφή. Γράφει μεταξύ άλλων: «Είναι πολύ δύσκολο, πολύ κοπιαστικό και τρομερά επικίνδυνο μια γυναίκα να μην είναι παρά μόνο το φύλο της ή η πλήρης απάρνηση του φύλου της», έχει δηλώσει η ίδια η ποιήτρια».

4.Γ.1.γ. Στο λογοτεχνικό ιστότοπο βιβλίο.net, όπου εκφράζονται ελεύθερα απόψεις περί τέχνης αλλά και εκτίθενται καλλιτεχνικές δημιουργίες, διαβάζουμε σχετικά με τη γυναικεία γραφή της ποιήτριας. Δεν υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές.

4. Γ.1.δ. Στο λογοτεχνικό ιστότοπο ποίησης και λογοτεχνίας, στο άρθρο της Μίνας Ξηρογιάννη, τίθεται ο προβληματισμός για το αν υπάρχει γυναικεία γραφή.

4.Γ.1.ε. Στο λογοτεχνικό ηλεκτρονικό περιοδικό vakxikon.gr εξετάζεται από τον Δήμο Χλωπτσιούδη το θεωρητικό υπόβαθρο της γυναικείας γραφής και παρατίθεται εξειδικευμένη επί του θέματος βιβλιογραφία.

4.Γ.2. Η ειρωνεία

4.Γ.2.α. Κατατοπιστική για την έννοια της ειρωνείας είναι η ερμηνεία της καθηγήτριας Δήμητρας Παπαστάθη ως ένα από τους βασικούς τρόπους ποιητικής έκφρασης στην ποίηση του πένθους, που αποδεικνύει την άρνηση κάθε παρηγοριάς από την πλευρά του ποιητή απέναντι στην ωμότητα του θανάτου. Αναφορά και σε ξένη βιβλιογραφία, στα Ανοιχτά Πανεπιστημιακά μαθήματα του τμήματος Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

4.Γ.2.β. Στην ιστοσελίδα του λεξικού λογοτεχνικών όρων του M. H. Abrams παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο της ειρωνείας στη λογοτεχνία.

4.Γ.2.γ. Στο ιστολόγιο Φωτόδεντρο παρουσιάζονται αναλυτικά τα είδη της Καβαφικής ειρωνείας.

4.Γ.2.δ. Στα Φιλολογικά, εκπαιδευτική ιστοσελίδα, κατά την ανάλυση του ποιήματος Γας Ομφαλός συγκρίνεται η ειρωνεία της Δημουλά με την αντίστοιχη του Καβάφη.

4.Γ.2.ε. Στη μελέτη της Πάολα Μαρία Μινούτσι H μνήμη ως λήθη στην ποίηση της Κικής Δημουλά, υπάρχει ενδιαφέρουσα σύνδεση των δύο ποιητών. Η ίδια Δημουλά είχε επισημάνει:

«Ὑποπτεύοµαι σὰν καβαφικὸ κατάλοιπο, ὅτι ἀρκετὰ ποιήµατά µου τελειώνουν µ’ ἕνα συµπέρασµα. Τὸ διακινοῦν δυὸ ἢ τρεῖς ἢ καὶ ἕνας µόνο στίχοι ποὺ τοὺς ἀποµονώνω λίγο, στὸ χαρτί, ἀπὸ τὸ ποίηµα ὥστε καὶ σὲ κεῖνο ν’ ἀνήκουν ἀλλὰ καὶ στὴ δική τους ἀποκλειστικὰ µοναξιά. Μοιάζουν µὲ µικρὰ ἐπιτύµβια τοῦ ἴδιου τους τοῦ νοήµατος. Ποὺ δὲν εἶναι διδακτικὸ πιεστικά, ἀλλὰ ὑπαινίσσεται».

4.Γ.2.στ. Στο ηλεκτρονικό περιοδικό who is who υπάρχει το αυτοβιογραφικό σημείωμα καθώς και απόψεις της περί ποιητικής που φανερώνουν τη λεπτή ειρωνεία ως τρόπο σκέψης.

Κικὴ Δημουλᾶ – Αὐτοβιογραφικό: “…Δὲν νιώθω δημιουργός. Πιστεύω ὅτι εἶμαι ἕνας ἔμπιστος στενογράφος μίας πολὺ βιαστικῆς πάντα ἀνησυχίας, ποὺ κατὰ καιροὺς μὲ καλεῖ καὶ μοῦ ὑπαγορεύει κρυμμένη στὸ ἡμίφως ἑνὸς παραληρήματος, ψιθυριστά, ἀσύντακτα καὶ συγκεκομμένα, τὶς ἀκολασίες της μὲ ἕναν ἄγνωστο τρόπο ζωῆς. Ὅταν μετὰ ἀρχίζω νὰ καθαρογράφω, τότε μόνον, παρεμβαίνω κατ᾿ ἀνάγκην: ὅπου λείπουν λέξεις, φράσεις ὁλόκληρες συχνὰ καὶ τὸ νόημα τοῦ ὀργίου, προσθέτω ἐκεῖ δικές μου λέξεις, δικές μου φράσεις, τὸ δικό μου ὄργιο στὸ νόημα, ὅτι τέλος πάντων ἔχει περισσέψει ἀπὸ δικές μου ἀκολασίες μὲ ἕναν ἄλλον, ἄγνωστο τρόπο ζωῆς. Τόσο μεταχειρισμένη καὶ ὑπηρεσιακὴ εἶναι ἡ ἀνάμειξή μου στὴ δημιουργία. Φύσει ὀλιγογράφος, ἐξέδωσα ὀκτὼ ποιητικὲς συλλογὲς μέσα σὲ σαράντα πέντε χρόνια. Ἡ σημασία τους εἶναι ἀκόμα συμβατική. Εἶναι γραμμένη στὴ λίστα ἀναμονῆς τῶν μεγάλων ἐπερχόμενων κυμάτων τοῦ μετα-κριτῆ χρόνου.”

Όταν ρώτησαν την Κική Δημουλά τι είναι ποίηση είπε: ρωτήστε τη σοφή την άγνοια.

“..Είναι από τα πιο επηρμένα μυστήρια, τα πιο αχανή, και μόνο ικανοποίηση στις παρομοιώσεις δίνεις αν πεις ότι η ποίηση είναι ένα μείγμα εύγευστων δηλητηρίων σε χρυσά δελεαστικά ποτήρια, ή ότι είναι ο πειρασμός, ο δαίμονας που μπαίνει ξαφνικά στο σώμα του κανονικού, προκαλώντας ένα σεληνιασμό γόνιμο, ή ακόμα ότι είναι ένα είδος ευθανασίας των πραγμάτων που υποφέρουν μέσα μας, είτε ως ανικανοποίητα είτε ως προδομένα…”

5. ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΕΝΤΥΠΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Αράγης Γιώργος, Εισαγωγή, στον τόμο: Ανέστης Ευαγγέλου, Η δεύτερη μεταπολεμική γενιά (1950-1970), Ανθολογία, πρόλογος: Ανέστης Ευαγγέλου, Παρατηρητής, Θεσ/νίκη 1994, σσ. 24-57.

Γιακουμάκης Δημήτρης, Κάσσος Βαγγέλης, Κεφάλας Ηλίας, Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, «Η γενιά των απόηχων (χαρτογράφηση της περιοχής των ποιητών της β΄ μεταπολεμικής γενιάς)», Νέες Τομές, τχ. 1, Άνοιξη 1985, σσ. 3-8.

Γεράνης Στέλιος, «Δημουλά Κική», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 6. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.

Δήμου Νίκος, Στην τετράγωνη νύχτα της φωτογραφίας· Σημειώσεις σε ποιήματα της Κικής Δημουλά. Αθήνα, Στιγμή, 1991 (τώρα και στον τόμο Τα πρόσωπα της ποίησης, σ.37-59. Αθήνα, Νεφέλη, 1993).

Τζιόβας Δημήτρης, Μετά την αισθητική, Γνώση, Αθήνα 1987,σελ. 151-188 .

Jankélévitch Vladimir, Η Ειρωνεία, μτφρ.: Μιχάλης Καραχάλιος, Πλέθρον, Αθήνα 1997.

Σόνια Ιλίνσκαγια, Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα, μεταφρ. επιμέλεια Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Κέδρος, Αθήνα 2004 (5η έκδ.), 38.

Κάσσος Βαγγέλης, Μια ανομολόγητη κοινότητα ποιητών (Η δεύτερη μεταπολεμική γενιά), στον τόμο Πρακτικά έκτου συμποσίου ποίησης, Νεοελληνική μεταπολεμική ποίηση (1945-1985), επιμέλεια: Σωκρ. Α. Σκαρτσής, Γνώση, Αθήνα 1987, σσ. 309-322.

Κρανάκη Μιμίκα, «Φαινομενολογία της ‘γενιάς’», Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τ. 6ος, περίοδος Β΄, Χειμώνας 1953-54, σσ. 278-283.

Κούρτοβικ Δημοσθένης, Κική Δημουλά, Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς· Ένας οδηγός, σ.67-68. Αθήνα, Πατάκης, 1995.

Κωστίου Κατερίνα, Εισαγωγή στην ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα, Ειρωνεία, Παρωδία, Χιούμορ, Νεφέλη, Αθήνα 2005.

Λεοντάρης Βύρων, «Η ακαταστασία της ελληνικής μεταπολεμικής ποίησης», Σημειώσεις, τχ. 24, Νοέμβριος 1984, σσ. 34-43.

Μέντη Δώρα, Μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και ποιητική, Κέδρος, Αθήνα 1995, 53-58.

Μέντη Δώρα, Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα. Έργα. Ρεύματα. Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, 1407.

Μπαλούμης Επαμ. Γ., «Η β΄ μεταπολεμική ποιητική γενιά. Συνιστώσες ωρίμανσης και έκφρασης», Νέες Τομές, τχ. 1, Άνοιξη 1985, σσ. 9-16.

Μουλλάς Παν., Ο κριτικός λόγος της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Παλίμψηστα και μη. Κριτικά δοκίμια, Στιγμή, Αθήνα 1992, 206-20.

Orecchioni Pierre, Για το πρόβλημα της περιοδολόγησης στην ιστορία της λογοτεχνίας. Χρονολογίες – κλειδιά και χρονολογικές αποκλίσεις, μτφρ. Μαριάνα Δήτσα, Πολίτης, τχ. 20, 1978, σσ. 64-67.

Παπαγεωργίου Κώστας Γ., Εισαγωγή. Η δεύτερη μεταπολεμική γενιά, Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία – Γραμματολογία, Σοκόλης, Αθήνα 2002, σσ. 11-104.

Παμπούδη Παυλίνα, Υπάρχει, λοιπόν, γυναικεία ποίηση; εκδ. Εταιρεία Σπουδών Ν. Πολιτισμού και Γεν. Παιδείας, Αθήνα, σ. 53-56.

Παπαστάθη Δέσποινα, Η ποίηση και η ποιητική της Κικής Δημουλά, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2014.

Παπαστάθη Δέσποινα, μέχρι νεοτέρας φωτογραφίας…: ο ρόλος της φωτογραφίας στην ποίηση της Κικής Δημουλά, Διαβάζω, τχ. 510, Σεπτέμβριος 2010, σσ. 30-34.

Hawkes Terence, Μεταφορά, μτφ. Γαβριήλ – Νίκος Πεντζίκης, Ερμής, Αθήνα 1993.

Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Διαδρομές της γενιάς του 1970. Από τη νεανική εξωστρέφεια στην ωριμότητα της εσωτερικής περιπλάνησης. Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και ρεύματα. Πρακτικά συνεδρίου στη μνήμη του Αλέξανδρου Αργυρίου. Ρέθυμνο 20-22 Μαΐου 2011, επιμ. Αγγέλα Καστρινάκη, Αλέξης Πολίτης, Δημήτρης Τζιόβας.

Αφιερώματα περιοδικών –άρθρα σε εφημερίδες 

Αργυρίου Αλέξανδρος, «Σχέδιο για μια συγκριτική της μοντέρνας ελληνικής ποίησης», Διαβάζω, τχ. 22, Ιούλιος 1979, σσ. 28-52.

Βέης Γ., «Το καθαρτήριο του μετά», Διαβάζω, 226, 15/11/1989, σ.65-68.

Δαββέτας Νίκος Γ., «Η συμπεριφορά των αγαλμάτων στην ποίηση της Κικής Δημουλά», Η λέξη, 84, 5/1989, σ.343-346.

Καραλής Βρασίδας, «Ο Παράδεισος της μετωνυμίας», Διαβάζω, σ.356, 10/1995, σ.109-111.

Καραντώνης Ανδρέας, «Κικής Δημουλά: Το λίγο του κόσμου», Νέα Εστία, 97, ετ.ΜΘ΄, 1/4/1975, αρ.1146, σ.484-485.

Καραντώνης Ανδρέας, «Κικής Δημουλά: Το τελευταίο σώμα μου», Νέα Εστία, 110, ετ.ΝΕ΄, 15/8/1981, αρ.1299, σ.1107-1108.

Καρβέλης Τάκης, «Η ποίηση της “πολλαπλασιαστικής ευαισθησίας και της λυρικής αφαίρεσης”», Διαβάζω, 48, 12/1981, σ.83-86.

Κοκκινάκη Νένα Ι., Κριτική για την Εφηβεία της λήθης, Το Βήμα, 15/1/1995.

Κούρτοβικ Δημοσθένης, Κριτική για το Ενός λεπτού μαζι, Τα Νέα, 22/12/1998.

Μαραγκού Λαμπρίνα Α., «Κική Δημουλά: Ας πούμε πως υπάρχεις• Σχόλια πάνω σ’ έναν οικείο στίχο», Ελίτροχος, 15, Καλοκαίρι 1998, σελ.189-190.

Μέσκος Μάρκος, «Για το Τελευταίο Σώμα της Κικής Δημουλά», Η λέξη, 84, 5/1989, σ.341.

Μπουκαλάς Παντελής, «Υπέρ ασωτείας», Η λέξη, 84, 5/1989, σ.342.

Μπουκάλας Παντελής, Κριτική για το Ενός λεπτού μαζί, Η Καθημερινή, 10/11/1998.

Νιάρχος Θανάσης, «Πίσω και πέρα από τις λέξεις», Η λέξη, 84, 5/1989, σ.347-349.

Πηλίχος Γιώργος (συνέντευξη), Τα Νέα, 20/4/1983.
«Σε β΄ πρόσωπο· Μια συνομιλία της Κικής Δημουλά με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο», Η λέξη 84, 5/1989, σ.388-389.

Φωστιέρης Αντώνης, «Κική Δημουλά: Το τελευταίο σώμα μου», Η λέξη, 5, 6/1981, σ.402-403.

Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, «Ο ανορθόγραφος κόσμος· Κικής Δημουλά, Χαίρε ποτέ», Εντευκτήριο, 6, 4/1989, σ.119-120.

6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Υπάρχει δυσκολία να βρεθεί επαρκές υλικό στις ψηφιακές πηγές για την επίδραση της Καβαφικής ειρωνείας στη Δημουλά. Αντίθετα προσφέρεται αρκετό πληροφοριακό υλικό για την αντίστοιχη επίδραση στον Καρυωτάκη. Αναφορικά με την έννοια γυναικεία ποιητική γραφή διατυπώνονται διαφορετικές απόψεις για το αν τελικά ισχύει ως έννοια/ορολογία στη λογοτεχνική θεωρία. Οπωσδήποτε η ελληνική βιβλιογραφία δεν είναι πλούσια σε θέματα που άπτονται του ποιητικού φεμινισμού.

7. ΘΕΜΑΤΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ

Οι έγκυρες ψηφιακές πηγές προσφέρουν το μετασχολιασμό που είναι σημαντική βοήθεια, δεν είναι όμως πανάκεια. Πολλές πηγές, ενώ αντλούν το υλικό τους από επιστημονική βιβλιογραφία, δεν έχουν συγκεκριμένες παραπομπές, ώστε να είναι δυνατόν να βρεθεί άμεσα και να μελετηθεί η πρωτογενής πηγή. Ακόμα, ο ερευνητής πρέπει να είναι επιφυλακτικός σε αναρτημένες εργασίες εκπαιδευτικών, που είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στην εκπαιδευτική πράξη, αλλά δεν είναι αξιολογημένες.

8.ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Το εννοιολογικό περιεχόμενο της εργασίας καλό θα ήταν να περιοριστεί, γιατί συγκεντρώθηκε υλικό ενδιαφέρον και χρήσιμο βέβαια, ειδικά σε ό,τι αφορά την κριτική του έργου της ποιήτριας, αλλά το πλάτος και το βάθος του αφορούσε θέματα περισσότερων εργασιών. Προτιμητέο λοιπόν, αν η επιλογή ενός θέματος αφορά έναν δημιουργό, να εξετάζεται μία πτυχή του έργου του.

Εργασία της φιλολόγου Αμαλίας Μπέλια